Enge ziekten werden de blanken fataal
Toen de Europeanen de wereld gingen veroveren, kregen ze te maken met allerlei vervelende ziekten, waar soldaten bij bosjes aan bezweken. Piepkleine vliegjes, muggen en wormen bleken de ergste vijand te zijn waartegen ze het ooit hadden opgenomen.
‘Vloek van de farao’: Franse troepen menstrueerden
Tijdens de veldtocht van Napoleon in Egypte in 1799 deed onder zijn troepen het gerucht de ronde dat ze door de ‘vloek van de farao’ getroffen zouden worden: mannelijke menstruatie.
En dat idee was zo gek nog niet.
♦ Schistosoma
Een zoetwaterslak aan de oever van de Nijl is de gastheer van de parasiet Schistosoma – een platworm die via de huid blaas en darmen binnendringt.
Daar legt hij eitjes, waarna hij door de blaas trekt en er bloed in de urine en ontlasting terechtkomt.
Binnen de kortste keren waren de soldaten van Napoleon met deze parasiet besmet. Door het bloed in hun plas voelden ze zich net menstruerende vrouwen. Ook Napoleon Bonaparte zelf werd vermoedelijk het slachtoffer van de platworm, die hem chronische pijn bezorgde. Tot aan zijn sterfdag klaagde de grote generaal over stroperige urine en pijn bij het plassen.
De Franse troepen dachten dat de vloek van de farao had toegeslagen en raakten ontmoedigd.
♦ Elefantiase of olifantsziekte
Worm blokkeert bloedsomloop.
Toen de Nederlandse ontdekkingsreiziger Jan Huygen van Linschoten rond 1590 in Goa in India aankwam, viel het hem op dat sommige Indiërs aan een gruwelijke aandoening leden.
‘Met een been ende voet te weten van de knie nederwaerts soo dick als een olyfants been.’
Een been of beide benen zwellen gigantisch op, en bij mannen kan de balzak zo groot worden als het bovenlijf.
De ziekte wordt veroorzaakt door een worm die in de darm van een mug leeft. Als de mug steekt, komen de larven van de parasiet in het bloed terecht.
De bloedvaten worden dan overspoeld door wormen, die de bloedsomloop blokkeren. Patiënten lopen een groot risico op koudvuur.
Patiënten met elefantiase kunnen vaak niet meer op eigen kracht lopen.
♦ Guineaworm (Dracunculus medinensis)
Guineaworm maakte stinkende wonden
De koorts heeft zich weer gemeld, en het grootste deel van de dag heb ik overgegeven.’
De ambtenaar Joseph Wulff was in de jaren 1830 goed ziek in de Deense kolonie aan de Afrikaanse Goudkust. Er zaten diepe wonden in zijn benen, waar pus uit kwam. Ze werden veroorzaakt door de guineaworm.
De parasiet besmet watervlooien met zijn larven, en die worden via drinkwater overgebracht. Het kan een jaar duren voordat de volwassen wormen via de huid van iemand die besmet is naar buiten komen. De worm, die niet dikker is dan garen, kan wel een meter lang worden en moet gedurende een aantal weken langzaam uit het lichaam getrokken worden.
De wond raakt vaak ontstoken.
Wulff schreef: ‘Lieve ouders, ik stink als een ezel.’
Worm vreet zich een weg door het lichaam
1. De guineaworm besmet watervlooien in vervuild water met zijn larven.
2. De larven vreten zich vol in het spijsverteringsstelsel, groeien uit tot wormen en planten zich voort.
3. Bevruchte vrouwtjes, die een meter lang kunnen zijn, trekken naar het onderlichaam.
4. Na een jaar komt de worm door een pijnlijke blaar op de huid naar buiten en scheidt ze nieuwe larven af.
♦ Slaapziekte veroorzaakt door Trypanosoma brucei gambiense
Vliegje geeft dodelijke slaap
In 1906 beschreef de Engelse dichter Rudyard Kipling een helse zeiltocht langs de West-Afrikaanse kust, waar velen werden getroffen door de ‘Afrikaanse slaapziekte’: ‘Het water was bedorven, en grote, glimmende vliegen vielen ons lastig. ’s Morgens en ’s avonds werden de modderbanken die koorts kweekten gehuld in een blauwige mist. Vier roeiers waren ziek en werden vastgebonden opdat ze niet overboord zouden springen. De Gele Man was ziek, rolde met zijn hoofd en sprak zijn eigen taal.’
De vreselijke ziekte werd veroorzaakt door de parasiet Trypanosoma brucei gambiense, die door de steek van de tseetseevlieg overgebracht wordt. De monddelen van de vlieg zijn zo sterk dat ze de huid van een krokodil kunnen doorboren. Het insect drinkt drie keer zijn eigen gewicht aan bloed, waardoor zijn achterlijf opzwelt. De parasieten komen zo in de bloedbaan terecht en vallen het zenuwstelsel aan. Dat leidt tot sufheid en verwardheid, die over kunnen gaan in een coma. Maar weinig patiënten worden weer wakker. Zo komt de ziekte aan zijn naam.
De tseetseevlieg bestaat al miljoenen jaren en heeft talloze slachtoffers gemaakt.
♦ Zwartwaterkoorts veroorzaakt door Malaria falciparum (tropica)
Malariamedicijn doodde patiënten
Zwartwaterkoorts, ook wel blackwater fever genoemd, is een zeldzame ziekte geworden. Het komt voor bij malaria tropica. Malaria is een ziekte die wordt veroorzaakt door een parasiet. De parasiet bereikt ons lichaam door de beet van een mug, vaak in tropische gebieden. Vroeger werd het middel kinine veelvuldig toegepast bij de behandeling van malaria. Het was het eerste medicijn dat werkte tegen malaria.
Maar het bracht ook een keerzijde met zich mee: sommige mensen kregen zwartwaterkoorts. Hierbij worden rode bloedcellen afgebroken met een donkere urine als gevolg.
In 1819 brak er plotseling een nieuwe ziekte uit in West-Afrika. De patiënten hadden de gebruikelijke symptomen van ‘klimaatkoorts’, zoals de Europeanen allerlei tropische aandoeningen aanduidden. Maar deze kleurde de urine zwart, en de meeste patiënten stierven binnen een dag. De mysterieuze ziekte werd blackwater fever (zwartwaterkoorts) genoemd. In de jaren 1930 leed 5 procent van de blanke kolonisten in Afrika aan zwartwater-koorts.
Geleidelijk ontdekten artsen het verband: de zwarte urine is te wijten aan kapotte rode bloedlichaampjes, en wat ze kapotmaakte was het kininepoeder dat al jarenlang een effectief middel was voor de bestrijding van malaria.
♦ Syfilis: Kapiteins van Columbus namen syfilis mee
Toen de Europeanen de Atlantische Oceaan overstaken, brachten ze pokken, mazelen en andere ziekten mee, die de oorspronkelijke bevolking van Zuid-Amerika decimeerden. Maar de ontdekkingsreizigers namen ook een paar vervelende kwalen mee naar huis.
Zo werd de Spaanse kapitein Martín Alonso Pinzón in 1493 ziek. Toen zijn schip terugkeerde in Spanje, moest hij aan land gedragen worden. Met etterende wonden en blaasjes op zijn huid overleed Pinzón een paar dagen later. Niemand wist wat hem mankeerde, maar niet veel later werden meer bemanningsleden ziek. De arts Ruy Díaz de Isla verzorgde de zieke zeelieden en noteerde: ‘Een onbekende ziekte, tot nu toe nooit waargenomen of beschreven.’
Waarschijnlijk had Pinzón, die met Christoffel Columbus in Amerika was geweest, de twijfelachtige eer de eerste syfilislijder van Europa te zijn. De soa sloeg eerst toe in Barcelona met zijn vele bordelen.
Een jaar later brachten huurlingen de ziekte naar Napels, en daarvandaan verspreidde hij zich over Europa. Omdat er nauwelijks voorbehoedsmiddelen gebruikt werden, had de aandoening vrij spel.
♦ Aziatische cholera: Diarree was dodelijk
Cholera kwam in de oudheid al voor, maar pas toen de wereldwijde handel in de 19e eeuw opkwam, groeide de gruwelijke ziekte uit tot een pandemie.
• De ziekte komt vermoedelijk uit India.
• Besmetting via ontlasting.
• Cholera trok in de 19e eeuw vijf keer de hele wereld over.
• In 1832 kostte de eerste golf in Europa 100.000 mensen het leven.
• Een pandemie in 1852 werd 14.000 Londenaren fataal.
• De hoge sterfte, circa 40 procent, kwam door uitdroging vanwege hevige diarree.
• De epidemieën leidden tot strenge wetten omtrent hygiëne en afvalwater in onder meer Groot-Brittannië.
♦ Dum-dumkoorts: Vliegje veroorzaakt wonden die niet genezen
Toen de Europeanen in het Verre Oosten kwamen, kregen ze te maken met allerlei onbekende kwalen. Een van de merkwaardigste en smerigste was leishmaniase. Deze koorts wordt veroorzaakt door de beet van de piepkleine zandvlieg. Op de huid ontstaan vrijwel ongeneeslijke wonden, die op grote builen lijken. Als de ziekte de slijmvliezen aantast, raken de mond en de neusgaten beschadigd. De ernstigste vorm is viscerale leishmaniase, ook wel dum-dumkoorts genoemd. Deze infectie treft het hele organisme en leidt onder meer tot een bloedtekort en een opgezwollen milt en lever.
De sterfte is zo hoog dat Leishmania de op een na gevaarlijkste parasiet ter wereld is. Alleen malaria maakt meer slachtoffers.
Historia
12 januari 2018
door Klaus Larsen