Bosch, Jheronimus_de Hooiwagen-drieluik

Jheronimus Bosch (1450-1516)
(Boijmans van Beuningen)

Jheronimus Bosch staat bekend om zijn overvolle schilderijen, als het ware een kakofonie aan taferelen op één doek.

♦ Beschrijving van de Hooiwagen
♦♦ middenpaneel
- boven is Christus te zien op een wolk, met de armen gespreid uitkijkend over het volk.
- midden de hooiwagen zelf, met daarop een struik waarvoor een luit spelende man met een meezingend koppel zit. In de struik een zoenend stelletje.
- links van hen een engel die bidt naar Christus,
- rechts van hen een duiveltje die op een fluit lijkt te spelen.

♦ Hooiwagen
- links achter de hooiwagen, loopt een stoet notabelen waaronder een koning en een bisschop of paus.
- onder en voor de hooiwagen, mensen die op de hooiwagen trachten te klimmen en daardoor ten val zijn gekomen, alsook een man die een mes in iemands keel steekt.
- rechts wordt de hooiwagen getrokken door demonische figuren, waarachter een groep mensen een grot in vluchten.
- achtergrond een wijds landschap met een rivier en een kasteeltje op een berg.
- voorgrond een groep mensen die zich nauwelijks iets van het tafereel aantrekt, waaronder rechts een stel nonnen en een pater, een tandentrekker en een gezinnetje bij een kampvuur.

♦ Iconische beschrijving
Bosch behandelt in zijn schilderijen keer op keer dezelfde thema’s, namelijk die van de 7 hoofdzonden.
Omdat het onbegonnen werk is om alles te beschrijven, bespreek ik hier de hooiwagen, de stoet voor de hooiwagen en de mensen op de voorgrond. In de tijd van Bosch is de hooiwagen meer dan gedroogd gras en staat het symbool voor het aardse gewin.

♦♦ Tekst 1563:
“Eenen Hoywaghen daer op sittende eenen Sater, ghenaempt Bedrieghelijck aen locken, achter volghende alle Natie van volck, treckende aen het Hoy, als Woekeners, Cassiers, Creemers midts dat ertsch ghewin al hoy is”

Naast deze tekst, levert de groep mensen op de voorgrond in het schilderij al het bewijs dat hooi als materieel bezit kan worden gezien.
De tandentrekker heeft een geldbuidel gevuld met hooi en de nonnen bij de goed gevulde pater vullen er een zak mee. Het gezinnetje is een groep zigeuners, herkenbaar aan de typische hoofddeksels, waartegen rond 1500 sterk wantrouwen heerste.

“15de eeuwse kronieken" melden dat zij zich onledig hielden met bedelen, stropen, stelen, beurzensnijdend, handlezen, waarzeggen en zelfs met het kidnappen en verkopen van kinderen. De voorgrond staat dus duidelijk symbool voor hebzucht.

De tekst uit 1563 heeft het over woekeraars, kooplieden en bankiers, Bosch trekt het breder door wereldlijke- en kerkelijke machthebbers achter het “ertsch ghewin” (eerste profijt) te laten lopen. Zij krijgen van Bosch het verwijt teveel gehecht te zijn aan winstbejag en andere aardse ijdelheden.
De diepere betekenis van het tafereel bovenop de hooiwagen is te interpreteren als de zonde onkuisheid, vooral af te leiden aan het zoenende koppel. De luitspeler en het zingende koppel.

♦ Linkerpaneel: de hemel

♦ Rechterpaneel: de hel

De zijpanelen, stellen respectievelijk Bosch' visie op het paradijs en de hel voor.
Van links naar rechts gelezen, keert de zondige mens zich nietsvermoedend af van het paradijs, richting hel en verdoemenis, afgeleid door zonden als gulzigheid, hebzucht en onkuisheid.

"Niemand heeft erg in de fatale afloop."

Het werk van Bosch is niet los te zien van de sociale en politieke onrust in de late Middeleeuwen en het geloof dat de ondergang van de wereld nabij was. Dat werd nog versterkt door de verschrikkelijke pestepidemieën.
De hogere sociale klasse, waartoe ook Bosch behoorde, wilde voorkomen dat het gedemoraliseerde volk zich overgaf aan een desperate levenshouding.

Bosch werd al bij zijn leven zeer gewaardeerd.
Koning Filips II van Spanje verzamelde zijn werk (nu in het Prado in Madrid).
Er bestaan ook veel kopieën. Een deel is gemaakt in zijn atelier in ’s-Hertogenbosch, waar familieleden, vader, broers, neven en ooms waren eveneens schilder, onder zijn leiding werkte.

Erik Beenker / Boijmans van Beuningen
De Collectie

Erik Beenker / Boijmans van Beuningen
De Collectie

Foto's
wikipedia