Builenpest

Titiaan (Tiziano Gregorio Vecello)
1490, Pieve di Cadore - 27 augustus 1576, Venetië, Italië

Toen de zwarte pest in Venetië woedde, werkte Titiaan in Padua aan fresco’s voor de Scuolo del Santo over het levensverhaal van de heilige Antonius. Titiaan, een van de belangrijkste meesters van de Italiaanse renaissance en leerling van Bellini, werkte samen met Giorgione. Dit vroege werk werd eerst aan Giorgione toegeschreven, maar wordt nu beschouwd als een werk dat Titiaan kort voor de dood van Giorgione schilderde.

♦ De heilige Maagd, de heilige Antonius en de heilige Rochus (1510) ♦

♦ Diagnose:
Belangrijkste verschijnselen: Builachtige zwelling in de rechterlies
Nevenverschijnselen: Jonge man in reiskledij
Klinische diagnose: Builenpest

In vrijwel alle kerken in Europa worden beelden van de heilige Rochus vereerd. De patroonheilige van de zwarte dood, die pestlijders verzorgde en zelf besmet werd. Een wonder redde hem: een engel daalde uit de hemel om hem te verzorgen en een hond van een nabij gelegen kasteel bracht hem brood.

♦ Definitie: builenpest
Een besmettelijke ziekte, endemisch in Oost-Azië. Kwam in vroege tijden ook epidemisch voor in Europa en Klein-Azië. Het is een acute, koortsige ziekte, gekenmerkt door ontsteking van de lymfevaten, die builen vormen. De ziekte gaat ook gepaard met primaire of secundaire longontsteking, puntvormige (petichiae) of diffuse bloedingen en een hoog sterftecijfer. Wordt veroorzaakt door de Pasteurella pestis. Builenpest is in de eerste plaats een ziekte van knaagdieren, die op de mens wordt overgebracht door vlooien.

♦ Bespreking:
De ‘Zwarte Dood’ was de epidemie die in de 14de eeuw de Europese naties decimeerde en werd zo genoemd vanwege de talrijke bloedingen.
De ‘Builenpest’ is de gebruikelijke verschijningsvorm van de pest. Ze wordt gekenmerkt door het vormen van builen in liezen en oksels en kwam vroeger in vele gebieden van de wereld voor.

De Zwarte dood kwam uit het Oosten. Men denkt dat de eerste Europeanen besmet werden door Italiaanse kooplieden die handel dreven in Centraal-Azië en voor de Tartaren gevlucht waren naar Kaffa (nu Feodosiya) in de Krim, waar destijds de Genuese handelshaven gevestigd was. Kaffa werd 3 jaar lang bezet door de Tartaren tot onder hen de pest uitbrak. Ze katapulteerden de lijken tot binnen de wallen en verdwenen. De Italianen die het overleefd hadden, keerden per schip terug, schijnbaar gezond, maar in feite droegen ze de dodelijke pest bij zich, die meteen uitbrak toen ze weer in Genua arriveerden. Van daar uit verspreidde de ziekte zich over heel Italië en Europa.
Het schrikeffect dat de steeds terugkerende pest had op het bijgelovige volk, onwetend over de werkelijke oorsprong van de ziekte, werd vereeuwigd in een aantal schilderijen.

Het tweede schilderij (Pieter van Laer, Flaggellanten, 1653) vertoont een aantal barrevoetse flagellanten die, zichzelf geselend, rondtrokken om zich te reinigen, overtuigd als ze ervan waren dat de Zwarte dood een straf van God was voor hun zonden.

Dat de Zwarte dood toch niet al te zeer gevreesd moest worden, toont een ‘politiek’ schilderij van Antoine Jean Gross (1771-1835), waarop Napoleon staat afgebeeld terwijl hij de zwerende okselbuil van een aan de pest lijdende soldaat in Jaffe aanraakte.
Dit schilderij was politiek bedoeld, omdat Napoleon in Frankrijk fel bekritiseerd werd toen al teveel soldaten aan de pest stierven tijdens de campagne in het Midden-Oosten.
Met dit schilderij wilde Napoleon de bevolking vertellen dat de builenpest helemaal niet zo besmettelijk was.

Vanwege de regelmatige terugkerende epidemieën tijdens de middeleeuwen - waarvan sommige zeer agressief waren en veel doden maakte in enkele dagen - werden speciale ziekenhuizen voor pestlijders opgericht. Jacob Jordaens schilderde De Gasthuiszusters in het Sint-Elizabethziekenhuis in Antwerpen. In dit schilderij zie je heel wat pestlijders met builen als tekenen van de ziekte, stervende jonge mensen, patiënten die in paniek raken en anderen die om hulp smeken.

Bron: Jan Dequeker


♦♦♦ Yersina pestis
De pest, primair een ziekte van ratten en andere knaagdieren. De pestbacillen worden van dier op dieren en van dier op mens door de vlo Xenopsylla cheopsis overgebracht.
Een vlooienbeet kan zo’n 25000 bacteriën bevatten.
Soms is het sterftecijfer onder knaagdieren zo hoog dat de vlo de mens opzoekt, die dan wordt besmet en builenpest krijgt.

Pathogeniteit:
Pest komt in 3 vormen voor; builenpest – longpest – sepsis.

Builenpest:
Na de besmette beet worden de bacteriën naar de lymfklieren in de omgeving van de vlooienbeet vervoerd, waar ze vergroting van de lymfklieren veroorzaken. Grote aantallen bacteriën komen dan vrij in de bloedbaan en bereiken via het bloed, alle delen van het lichaam. Soms ziet men onderhuidse bloedingen. Vandaar waarschijnlijk e naam “zwarte dood” waarmee in de Middeleeuwen builenpest werd aangeduid.

Longpest:
Bacteriën worden door de bloedbaan naar de longen vervoerd, waar een ernstige hemorragische (met bloed ophoesten gepaard gaande) bronchopneumonie ontstaat. Tijdens het hoesten komen veel pestbacteriën in de lucht terecht, die door andere kunnen worden ingeademd en opnieuw een longpest kunnen ontwikkelen.

Sepsis:
Sepsis is een vorm die snel en fataal verloopt met bloedingen in vele organen.

Jan Dequeker
De kunstenaar en de dokter

ErasmusMC_MMIZ

Foto's
Wikipedia
wikimedia.org
Wikimedia Commons