Ziekte van Paget

Quinten Metsijs
1465, Leuven - 1530, Antwerpen, België

Metsijs werd geboren in Leuven en voltooide zijn leertijd onder invloed van Bouts.
We weten niet of hij ook naar Italië reisde om kunst te studeren, zoals dat gebruikelijk was in die tijd.
Zijn werk, dat geworteld is in Vlaamse tradities, vertoond echter wel Italiaanse invloeden, in het bijzonder van Leonarda da Vinci.

♦ Groteske oude vrouw ♦

Het schilderij stelt een oude vrouw voor die een rozenknop tussen de vingers houdt.
Ze draagt een kleed met laag uitgesneden hals en een hoofddeksel in Italiaanse stijl.
Het realisme van elk detail en het karikatuurachtig gezicht is verbazend.

♦ Diagnose
Belangrijkste verschijnselen: 'Facies leotina' (leeuwenmuil), brede, grove neus, vergrote kaak.
Nevenverschijnselen: Vrouw, oud, goed gekleed, hypertrofie en verbuiging van het rechtersleutelbeen, huidwrat.
Klinische diagnose: Ziekte van Paget

♦ Definitie: ziekte van Paget
De ziekte van Paget is een plaatselijke botaandoening van onbekende oorzaak met sterk verhoogde botaanmaak en afbraak.

♦ Bespreking
Het lelijke gelaat van deze vrouw is pijnlijk accuraat, net en vlot geschilderd met de misvormingen, afwijkingen en vertekeningen.
De neusgaten bijvoorbeeld zijn vreemd, ver opengesperden excessief gebogen. De breedte van de wangen wordt nog benadrukt door de oren die scherp van het hoofd afstaan. De ruimte onder de neus puilt uit. De brede, hoge wangen en de grote, grove neus geeft het gelaat een open, snuivende aanblik die iets heeft van een wild dier, zeg maar: een leeuw.

Dit typische gelaat wordt door clinici facies leotina of leeuwenmuil genoemd.

De misvormingen in het gelaat van de vrouw op het schilderij kunnen verklaard worden door hypyrtrofie van de kaakbeenderen. Die geven het gezicht een opvallende bovenlip en een omhooggestuwde neus en neusvleugels. Wellicht is ook de kin abnormaal in omvang toegenomen, want anders zou die achteruit wijken als gevolg van de vergrote kaakbeenderen.
Een huidwrat op de rechterwang is duidelijk zichtbaar. Het rechtersleutelbeen is gebogen en vergroot.
De hypertrofie van boven- en onderkaak en sleutelbeen zijn kenmerkend voor veranderingen in het bot tengevolge van de ziekte van Paget.

♦ Portret of karikatuur?
Hoewel dit kunstwerk duidelijk lijkt te verwijzen naar een oude ziekte, is de interpretatie ervan erg moeilijk.
Een diagnosefout is snel gemaakt zowel door het vaststellen van een niet-bestaande ziekte, als door het interpreteren van wat op het eerste gezicht een pathologisch beeld lijkt, maar infeite niets meer is dan de uitdrukking van een artistieke conventie. (1);

Toen Alistair Smith commentaar gaf bij dit schilderij verklaarde hij 'dat het nauwelijks mogelijk lijkt dat dit schilderij een portret naar het leven geschilderd zou zijn'. (2);
Hij beweerd dat er, in de tijd dat het werd geschilderd in Metsijs latere jaren, een grote hang naar karikatuur en satire was, die in het bijzonder in het noorden van Europa sterk aanwezig was in de visuele kunsten. Je vond het genre vooral in houtsneden die gebeurtenissen uit die tijd becommentarieerden. Daarom is het nogal uitzonderlijk het op een schilderij te vinden, waarvan de formele status dergelijke onderwerpen doorgaans uitsloot.
Het feit dat de vrouw een rozenknop tussen de vingers houdt, traditioneel een symbool van prille jeugd of ontluikende liefde, staat in sterk contrast met het uiterlijk van de vrouw.
Misschien wijst het op de mogelijkheid dat de schilder een beeld wilde maken van een oude behaagzieke vrouw met het doel zijn toeschouwers te vermaken of om een satire te brengen.
Mogelijk werd hij daartoe geïnspireerd door het boek De Lof der Zotheid van zijn vriend Erasmus, die daarin oude vrouwen beschrijft die 'nog altijd koketteren', 'onafscheidelijk zijn van spiegels' en 'geen moment aarzelen om hun weerzinwekkend verlepte borsten uit te stallen'.
Dit betekent niet noodzakelijk dat de schilder zijn model verzonnen zou hebben. Hij kan best een echt model gebruikt hebben. Een 'leeuwenmuil' (facies leontina) is zo'n groteske misvorming dat de schilder het onmogelijk kon vergeten nadat hij het eenmaal had gezien.

Mogelijk is een tekening van Leonardo da Vinci de directe bron voor dit schilderij. (3);
De tekening, een replica van deze die in Windsor Castle wordt bewaard, werd vrijwel exact gekopieerd door Metsijs. De schilder voegde alleen nog enkele details toe, zoals het kantwerk en het patroon van de hoofddeksel, het keurslijf, de opmerkelijke handen die de rozenknop vasthouden en de balustrade die het karikaturale karakter van de oude behaagzieke vrouw nog accentueert.
Belangrijk hier is dat Metsijs blijkbaar toegang had tot de tekeningen (of de replica) die hij nauwkeurig kopieerde.
Metsijs speelde niet voor het eerst leentjebuur bij een tekening van Leonardo.
In minstens 2 afzonderlijke gevallen kopieerde hij koppen uit da Vinci's vermaarde studie van 5 groteske hoofden, met name in zijn Marteldood van Johannes de Evangelist (1508-1511), in een triptiek (koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen) en in zijn schilderij De slecht bij elkaar passende geliefden (Ill matched lovers) (National Gallery of Art, Washington).
De groteske figuren op Leonardo's tekeningen lijken op zonderlingen die je wel eens aan de rand van de maatschappij ziet en daarom zijn het hoogst waarschijnlijk portretten naar het leven. In hun gezichten zie je diverse pathologische verschijnselen.

De oude vrouw (mogelijk een Italiaanse) die getekend werd door Leonardo en gekopieerd werd in het schilderij van Metsijs, kan de ziekte van Paget gehad hebben. Mogelijk schilderde hij die groteske oude dame om de draak te steken met de leden van de uit Firenze afkomstige handelsgemeenschap in Antwerpen die bekend stond voor zijn woekerrentes en zijn gierigheid.
Vanwege het groteske en karikatuurachtige karakter is deze prent lange tijd blijven opduiken in gravures, bijvoorbeeld in deze van Wenzel Hollar (1607-1677) genaamd De koning en koningin van Tunis.

Kaaks- en gezichtsbeenderen worden maar zelden getroffen door de ziekte van Paget en dan nog meestal op jonge leeftijd (4);
De gezichtsmisvormingen met buitensporige uitpuilende wangen en een leeuwemuil zijn het gevolg van hrt vooruitsteken van de kaakbeenderen. Door de vergroting van de kaakbeenderen en het geharde verhemelte kunnen problermen ontstaan bij het spreken, kauwen of doorslikken.
Als de vergroting geleidelijk ontstaat, hebben patiënten hebben patiënten en hun verwanten vaak geen erg in de onstane misvorming.
Ziekte van Paget aan de kaken wordt het eerst opgemerkt door de tandarts, bijvoorbeeld omdat het trekken van een tand problemen oplevert of omdat een vals gebit nooit langer dan enkele maanden lijkt te passen.

Bron: Jan Dequeker-De kunstenaar en de dokter kijken naar schilderijen


(1); Dequeker J., Paget's disease in a painting by Quinten Metsijs (Massys). Brit. Med. J. 1989; 299: 1579-81.

(2); Smith A., Early netherlands and German paintings. The national gallery schools of painting. London, Collins, 1985.

(3); Silver L., Power and Pelf: a new found old men by Massys. Simiolus 1977; 9: 63-92

(4); Hamdy R.C., Paget's disease of bone: assesment and management. Eastbourne, Armour Pharmaceutical, 1981

Jan Dequeker
De kunstenaar en de dokter kijken naar schilderijen

Foto's
wikipedia.org Lof der Zotheid_Erasmus
https://www.bol.com/nl/p/lof-der-zotheid/9200000019505034/