Onbekend-16e eeuw_4 gedaantes van een arts

Gezien door de ogen van de patiënt in de 16e eeuw
(1600-1625)

Dit is het eerste van een serie van 4 schilderijen van een onbekende Noord-Nederlandse kunstenaar die de 4 gedaanten van de dokter toont, gezien door de ogen van de patiënt in de 16e eeuw.
Deze schilderijen zijn gebaseerd op een serie van 4 gravures uit 1587 van Hendrick Goltzius (1558-1617), maar zijn geen zuivere geschilderde kopieën van deze prenten.

♦ eerste schilderij
Op dit eerste schilderij zien we de arts die door de zwaar zieke patiënt gezien wordt als de grote genezer die zijn leven kan redden, gelijk aan God.
Er zijn 3 ziektegeschiedenissen uitgebeeld.
Links ligt een patiënt met koorts in bed; de dokter voelt zijn pols.
Rechts op de achtergrond verricht de arts bij kaarslicht een schedel trepanatie bij een patiënt die zijn armen onder het hoofd heeft gelegd.
Voorgrond rechts wordt een gebroken been gereponeerd. De spalk ligt al klaar op de grond.

De centraal afgebeelde ‘vergoddelijkte’ arts voert een uroscopie uit

♦ tweede schilderij
De 2e voorstelling toont de arts als reddende engel.
De patiënt is nog steeds ziek, maar de arts doet zijn genezende werk.
Links: De situatie van de koortsige patiënt links lijkt veel verbeterd dankzij de medicijnen van de arts en het bereide voedsel.
Rechts: Ook de getrepaneerde patiënt achteraan op het schilderij vergaat het beter.
Voorgrond: En ondanks het uitgestalde chirurgische instrumentarium lijkt ook de patiënt met het gebroken been, die rechts vooraan zonder spalk is afgebeeld, herstellende.

De nauwkeurigheid waarmee de onbekende schilder de verschillende instrumenten heeft afgebeeld, doet een nauwe relatie tussen artiest en medicus vermoeden. De schilderijen zijn zo rijk aan details dat ze waarschijnlijk gemaakt zijn voor een goed betalende opdrachtgever, zoals een gilde of een arts.

♦ derde schilderij
Op dit schilderij wordt de arts gezien als man.
Links: De zieke links op het schilderij is duidelijk herstellende en mag inmiddels het bed weer verlaten.
Rechts: Bij de patiënt rechts op de achtergrond wordt de trepanatieopening op het hoofd geïnspecteerd.
Voorgrond: De patiënt rechts vooraan, die zijn been had gebroken, is – weliswaar met een stok – weer op de been.

Het zo dreigend uitgestalde chirurgische instrumentarium is keurig opgeborgen.
Eenieder lijkt tevreden.

♦ vierde schilderij
Ziet hij hem als de duivel in persoon
Dit is het laatste schilderij die samen een allegorische voorstelling geven van de status van de arts in de ogen van zijn patiënt. Wanneer de herstelde patiënt de rekening van zijn arts ontvangt, ziet hij hem als de duivel in persoon. De rekening is opgemaakt, dus de goede daden zijn vergeten.
Voorzichtigheid voor deze op de duivel lijkende figuur schijnt geboden, maar de spreuk die links op de voorgrond ligt, waarschuwt voor deze houding:
ALTISSIMUS CREAVIT MEDICINAM ET VIR PRUDENS NON ABHORREBIT EAM &C
[de Allerhoogste heeft de medicijn geschapen en de verstandige mens zal deze niet verafschuwen]. Rechts vooraan is te lezen: HONORA MEDICUM PROPTER NECESSITATEM &C VITA BREVIS, ARS VERO LONGA &C
[eer de arts uit noodzaak et cetera; het leven is kort, de kunst waarlijk lang et cetera].
Behalve een moralistisch lesje over de beloning die de medicus vanwege zijn goede zorgen toekomt, tonen deze schilderijen ook heel veel details over de twee voornaamste medische beroepsgroepen van de zeventiende eeuw: de medicinae doctores en de chirurgijns.
Op alle schilderijen zien we de universitair opgeleide dokter steeds links van de grote centrale figuur bezig, met het voelen van de pols, het observeren van de patiënt en het voorschrijven van diens dieet.
De taferelen rechts tonen steeds de werkzaamheden van de chirurgijn: de behandeling van een beenbreuk op de voorgrond, en het uitvoeren van een trepanatie, of schedelboring op de achtergrond.

De 4 schilderijen, gemaakt door een anonieme Noord-Nederlandse kunstenaar uit de 16e/17e eeuw, bevinden zich thans in het Museum Boerhaave te Leiden.

Bron: NTvG

NTvG
Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde

Foto's
wikipedia