Ivan IV de Verschrikkelijke (1530-1584)

Hoe IVAN VERSCHRIKKELIJK werd
Ivan IV was een van de meest bloeddorstige tirannen uit de geschiedenis.
Hij maakte zijn bijnaam, “de Verschrikkelijke”, meer dan waar. Toch leek het aan het begin van zijn heerschappij op dat hij een vernieuwende en verlichte tsaar zou worden.
Wat maakte hem tot het monster dat hij was?
En hoe kon het allemaal zo verkeerd uitpakken voor Rusland?


Het karakter van Ivan de Verschrikkelijke was even wreed als complex. Zijn aanvallen van tomeloze bloeddorst werden afgewisseld door openlijk berouw.
Hij was misschien wel de meest erudiete en intelligentste man van heel Rusland, maar hij had een zwak politiek en persoonlijk oordeelsvermogen. Men hoeft niet ver te zoeken om de belangrijkste oorzaak van zijn gedrag te vinden: zijn stuitend gewelddadige en ongelukkige jeugd.

♦ Een ellendige jeugd
Ivan had de pech dat hij al op driejarige leeftijd de troon besteeg.
Na de dood van zijn vader in 1533 ontspon zich een machtsstrijd tussen zijn sterke moeder en de twee (adellijke) bojarenfamilies, de Bjelski’s en de Sjoeiski’s. Deze strijd om de macht in Moskou werd door de drie partijen in de gangen van het Kremlin moordzuchtig uitgevochten.
Ivan was regelmatig getuige van gevechten en moorden. Toen Ivan acht jaar oud was werd zijn moeder door de bojaren vergiftigd en werd haar minnaar, Obolensky, ingemetseld in een kerker achtergelaten om er de hongerdood te sterven.
Obolensky’s zus was Ivan’s verzorgster en hij hield erg veel van haar.
Toen de soldaten haar kwamen halen, hing hij huilend om haar nek en kon hij met moeite van haar af worden getrokken. Hij zou haar nooit meer terug zien.

En zo groeide hij op, vreselijk verwaarloosd.
De bojaren die in Ivan’s naam regeerden, mishandelde of negeerden hem ‘we werden behandeld als vreemde of als bedelaars. Wat een ontberingen we niet hebben moeten doorstaan!’ Ivan was zich er intussen goed van bewust dat al dat leed hem werd aangedaan door mannen die in feite zijn onderdanen waren.
Dat onrecht vrat aan zijn ziel. Tegelijkertijd leefde hij in de voortdurende angst dat hij de volgende kon zijn die werd vergiftigd, mishandeld of doodgeknuppeld. Een historicus merkte op dat Iwan de schrikachtige was lang voordat hij Ivan de Verschrikkelijke werd.

♦ Geweld om te overleven
Alles wat Ivan als jongetje zag, leerde hem dat meedogenloosheid de sleutel tot overleven was en hij begon zichzelf de grondbeginselen van wreedheid te leren. Toen hij negen of tien was, beleefde hij behalve aan het lezen van theologische boeken groot plezier aan het martelen van vogels.
Hij gooide katten en honden van de kantelen van het Kremlin en rende vervolgens naar beneden om ze te zien stuiptrekken. Als tiener trok hij met vrienden door het omliggende land om boeren te terroriseren. Op zijn dertiende was hij een volleerd misdadiger en een ervaren verkrachter.
Op die leeftijd voelde Ivan zich eindelijk sterk genoeg om de confrontatie met de bojaren aan te gaan.
Tijdens een banket in het Kremlin stond hij op en beschuldigde hij Andrej Sjoeiski, de leider van de Sjoeiski-stam, ervan dat hij zijn Koninklijke macht had ingepikt. Het was een welsprekende aanklacht en de bojaren vielen stil. Sjoeiski werd vervolgens door de lijfwachten van Ivan meegesleurd door de gangen van het Kremlin en voor zijn eigen bloeddorstige honden gegooid.
Ze verscheurden hem op straat.

♦ De eerst tsaar van Rusland
Drie jaar later, in 1547 liet Ivan zich kronen.
Zijn voorgangers hadden zich groothertogen van Moskou genoemd, maar Ivan wilde de titel ‘tsaar’, een afleiding van het Latijnse caesar. Hij geloofde dat hij een afstammeling van keizer Augustus was en beschouwde autocratische macht als zijn geboorterecht. De term had bovendien een religieuze betekenis. In de Russische vertaling van de bijbel wordt het woord gebruikt voor gezalfde koningen: David, stichter van de heilige stad Jeruzalem, heet in Rusland ‘tsaar David’. Voor Iwan lagen dus zowel de glorie van Rome als het mysterie van het koninkrijk Gods besloten in de term ‘tsaar’.

Ondanks Iwan misdadige inborst en zijn almaar toenemende grootheidswaan werden de eerste tien jaar van zijn regeerperiode gekenmerkt door vrede en vooruitgang. In die jaren bracht hij systeem aan in de Russische wet, zette hij een staand leger van musketiers op, stelde hij paal en perk aan het goddeloze gedrag van priesters en vestigde hij de aandacht op de vele kopieerfouten in de heilige teksten die in de kloosters werden vervaardigd, meestal door toedoen van dronken monniken.
Om de ontering van de Heilige Schrift tegen te gaan, introduceerde Iwan de boekdrukkunst in Rusland. Hij verzamelde enkele goede adviseurs om zich heen, van wie zijn toegewijde en vriendelijke vrouw Anastasia, die uit een Russische familie van lager adel kwam, niet de minste was.
Ook stelde hij de zemsky sobor in, de ‘Raad van Adel’, die zich in een ander land tot een soort parlement had kunnen ontwikkelen. Als Ivan op dat moment was gestorven, zou hij worden herinnerd als een van Russische betere leiders.

♦ Het begin van het terreurbewind
In 1553 werd Ivan ernstig ziek. Terwijl hij op sterven lag, smeedden de bojaren plannen voor de opvolging. Ze waren er van overtuigd dat hij zou overlijden en wilde zijn zoon niet de kans geven de troon te bestijgen. Maar ze waren zo roekeloos hun plannen in het bijzijn van de ijlende tsaar te bespreken.
Toen Ivan tot hun ontzetting genas, kwam zijn wraakzuchtige, achterdochtige kant naar boven. Vanaf dat moment werd zijn karakter steeds slechter. Mogelijk kwam dat ook doordat hij tijdens zijn ziekte mentale schade opliep als gevolg van een ontsteking aan de hersenen.

Ivans eerste slachtoffers waren de bojaren die hem dood hadden gewenst. Ze werden een voor een gearresteerd en gemarteld. Daar zou het misschien zijn bijgebleven als Ivan in die periode niet nog meer tegenslag te verwerken had gekregen.
In 1560 stierf zijn geliefde vrouw onverwacht. Hij was er kapot van en ging er meteen vanuit dat ze vergiftigd was. Er werden nieuwe verdachten uit de adel geselecteerd en vervolgens nog meer uit de namen die de martelsessies opleverden. De moorden werden een doel op zich en gingen nog door tot lang nadat de aanvankelijke aanleiding, de zoektocht naar Anastasia’s moordenaar vergeten was. De zuivering slokte de laatste getalenteerde raadgevers van Iwan op: hij liet ze allemaal vermoorden.

♦ Een absoluut heerser
Anastasia was waarschijnlijk de enige die ooit van Ivan gehouden had; ze was in elk geval de enige die zijn woedeaanvallen en achtervolgingswaanzin kon temperen. Nu zij er niet meer was, verviel hij langzaam tot krankzinnigheid.

In 1564 deed Ivan iets heel vreemd. Zonder enige waarschuwing verliet hij het Kremlin in een ruiterstoet van sleeën, volgeladen met schatten.
Het leek op een stille, onverklaarbare troonsafstand en de gebeurtenis boezemde de Russische bevolking angst in wat zou er gebeuren als er geen tsaar was? Wie zou hen beschermen?
Een strenge vader is uiteindelijk beter dan helemaal geen vader! Een delegatie bojaren werd erop uitgestuurd om Iwan te zoeken en hem om zijn terugkomst te smeken. Ze haalden hem in bij het klooster van Alexandrovsk, bijna 100 km buiten Moskou. Nadat ze hem een maand lang hadden gesmeekt, stemde Ivan toe om mee te gaan, op één voorwaarde: vanaf nu zou elk woord van hem absolute wet zijn.
Niemand – de kerk niet en de adel niet – had het recht kritiek op hem te leveren of ongehoorzaam te zijn. De bojaren stemde er dankbaar mee in.

♦ Ivans bereden politie
Terug in Moskou riep Ivan een nieuw bestuursinstrument in het leven om de nieuwe overeenkomst te handhaven. Het was een bereden politie die uit meedogenloze en ambitieuze jongemannen bestond en die als taak had Ivans vijanden te elimineren.
De opritsjniki, zoals ze genoemd werden, waren fanatieke Ivan aanbidders, een soort kruising tussen een kloosterorde en een Gestapo-eenheid.
Ieder van hen droeg een bezem en een hondenhoofd aan zijn zadel bij wijze van symbool van hun zuiveringsmissie en hun trouw aan de tsaar. Ze patrouilleerden op het platteland en zaaiden overal waar ze kwamen dood en verderf.

De ergste periode uit de nachtmerrie die Rusland beleefde was de plundering van Novgorod. Ivan had besloten dat deze hele stad tegen hem samenzwoer en trok er met zijn bereden politie op uit om zijn onderdanen te straffen.
Een dagenlange orgie van moord en martelingen volgde en overtrof alles wat de Mongoolse horde Rusland ooit had aangedaan. Er werden zoveel mensen afgeslacht dat de rivier verstopt raakte door alle verminkte lichamen.
De martelingen leken Ivan seksueel te prikkelen en in een spirituele extase te brengen. Hij ging vanuit de bloederige kerkers vaak meteen door naar zijn harem, of naar de dichtstbijzijnde kerk.

Vanuit Novgorod trok Iwan naar Pskov. Toen hij eraan kwam, ging hij langs bij de cel van een bekende kluizenaar, Nikolai. Nikolai bleek een wildeman te zijn, naakt op de kettingen die hij om zich heen had gewikkeld na. De kluizenaar keek naar de tsaar en bood hem een stuk rauw vlees aan. ‘Ik ben een christen’, zei Iwan. ‘Ik eet geen vlees tijdens het Vasten’. ‘Wat jij doet is erger’, zei Nikolai. ‘
Jij voedt je met menselijk vlees en bloed’. Ivan liet de monnik met rust, net als Pskov en de bevolking bleef achter in de overtuiging dat ze als door een wonder waren ontkomen.

♦ Een verschrikkelijke natuurkracht
Tegen deze tijd had Ivan van de bevolking de bijnaam groznyj gekregen.
Dit woord dat meestal wordt vertaald als ‘verschrikkelijk’, houdt in Rusland geen morele afwijzing in, het staat eerder voor zoiets als ‘angstaanjagend’ of ‘ontzagwekkend’. Het is gerelateerd aan het Russische woord voor ‘donder’ en staat symbool voor Ivans regime.
Voor zijn volk was zijn bestuur even elementair en onvoorspelbaar als de bliksem. De toorn van de tsaar kwam direct van God en het was niet aan een sterveling om Zijn zegen of Zijn vloek in twijfel te trekken.
Het is zeker dat Ivan zichzelf als een goddelijke macht zag.
De martelingen waaraan hij zijn slachtoffers onderwierp, waren het vonnis van God; het waren de martelingen van de hel, die hen in veel ernstiger mate te wachten stonden als ze eenmaal dood waren.

Ivan voelde slechts over één moord oprecht berouw: die op zijn eerst geboren zoon. Die moord was een gevolg van een van zijn niets ontziende woedeaanvallen. Ivan huilde om zijn zoon, maar ook om zichzelf.
Hij had zijn eigen bloedlijn teniet gedaan.

Op 19 november 1581 sloeg Iwan de vrouw van zijn zoon omdat ze de verkeerde kleren droeg. Zijn zoon, ook Ivan, kwam naar hem toe om verhaal te halen. De tsaar verloor zijn geduld en sloeg zijn zoon met de stok met ijzeren punt die hij altijd bij zich droeg. Een van zijn uithalen veroorzaakte een diepe gat in de slaap van zijn zoon, die enkele dagen later stierf.

Toen hij in 1584 stierf, had hij geen opvolger.
Er volgde een tussenperiode die zo chaotisch en gewelddadig was, dat die zelfs in vergelijking met Iwans heerschappij de ‘tijd van tegenslag’ wordt genoemd. Die kwam teneinde toen de bojaren een nieuwe tsaar kozen, een familielid van Ivans vrouw Anastasia.
De nieuwe leider was Michaïl Romanov. Zijn dynastie bleef in Rusland 300 jaar voortbestaan, in goede en in slechte tijden – totdat de Russische Revolutie een einde maakte aan het tsarendom.

Bron: verrassende verhalen uit de geschiedenis
Readers Digest

References

Readers Digest
Verrassende verhalen uit de geschiedenis


Foto's
wikimedia commons
wikipedia

Art lijst

Schilderijen

Schilderijen en de dokter

Schilders

Historie lijst

Wetenswaardigheden lijst